Tamba Saida mak Ema Komete Korupsaun

Hakerek husi: http://akilisdias.blogspot.com/2014/09/tamba-saida-mak-ema-komete-korupsaun.html

Iha Timor Leste, publiku komesa koalia maka’as namanas konaba kazu korupsaun ne’ebe involve hosi ema nebe iha poder ka kaer poder. Tamba ne’e koalia konaba korupsaun sempre sai topiku ne’ebe intersante tebes hodi diskuti tuir ida-idak nia konesementu no versaun. Ema nebe hakilar maka’as kontra hahalok korupsaun ne’e signfika katak sira iha sintidu nasionalismu no la gosta aktus ilisitu ida ne’e tamba konsidera koruptores sira utiliza no aproveita sasan estadu nian no povu tomak nian ba interese privadu, familia no nia kolegas sira. Utiliza sala sasan publiku nian konsidera hanesan korupsaun tuir tipu korupsaun ne’ebe iha. Tipu korupsaun mak hanesan; suborn (bribery), patronage (ema nebe iha poder proteje ema seluk hodi hetan vantajen osan no buat seluk, Nepotizmu, desfalke (penggelapan) no seluk tan.

Nudar Timor oan ida, ita hotu prekupa ho kazu korupsaun nebe akontese iha ita nia rai doben Timor Leste. Iha informasaun no faktus barak nebe komese hatudu katak ema balun ne’ebe iha poder sempre involve an iha aktus krime korupsaun ho maneira no tipu krime korupsaun nebe various.  Balun involve kazu krime duni maibe nia nature kazu ne’e halai liu ba pekulatu, abuza de poder, brankeamentu kapitais, korupsaun  duni (murni korupsaun). Bazeia ba dados nebe iha, kazu korupsaun (murni) iha ita nia rain ne’e foin mak tolu (3) ne’ebe konsege hetan ona sentensa iha tribunal no akuzadus sira tama ona komarka. Kazu tolu ne’e mak hanesan tuir mai ne’e : primeiru : Kazu vantajen nao patrimonial involve suspeitu nain ida (1), segundu; kazu korupsaun ho tipu suborn (bribery) hasoru autor justisa nian hodi hetan vantajen livre hosi akuzasaun. Terseiru; kazu subornu ne’ebe involve ofisial alfandega hodi fo livre ka ses an husi selu multa no impostu sasan importasaun. Kazu seluk balun ne’ebe akuzadus barak mak tama komarka ne’e balun ho tipu kazu nebe diferente hanesan pekulatu no brankeamentu kapitais.

Tuir hakerek nain nia hanoin, atu rezolve problema korupsaun iha rai laran tenke liu husi dalan rua (2); primeiru : Prevensaun no prosesu suspeitu sira tuir lei nebe vigora iha ita nia rain. Asaun prevensaun nudar dalan ida ne’ebe importante tebes hodi salva ema hodi involve an iha aktus korupsaun. Ema sempre dehan “prevene diak liu duke kura” (mencegah daripada mengobati). Prevensaun ne’e liu husi maneira no dalan barak hanesan hametin sistema, sosializasaun, nsst. Prosesa ema korupto sira tenke justu no labele iha intervensaun husi forsas sosiais. Forsas sosiais ne’e mak hanesan forsa politika, forsa massa, forsa osan, nsst. Realidade hatudu katak forsas sosiais hirak ne’e influensia maka’as ba implementasaun lei iha ita nia rai laran.

Lojikamente no psikolojikamente ema halo korupsaun tanba iha situasaun tolu ne’ebe sai fatores determinante hodi obriga ema involve an iha aktus korupsaun mak hanesan tuir mai ne’e :

1.   Nesesidade (kebutuhan)  : ema komete korupsaun tanba nesesidade mak obriga. Ezemplu ida se ema ne’e nia vensimentu ki’ik no la konsege sustenta nia moris ho diak maka iha posibilidade bo’ot ema ne’e sei komete krime korupsaun. Kondisaun ekonomia uma laran no kondisaun sosial sempre influensia ema ida hodi halo hahalok ilisitu ida maske nia hatene nia konsekuensia iha loron ikus.

2.   Kanten (keserakahan/rakus) : ema ne’ebe komete krime korupsaun ida tamba nia iha sentimentu kanten (nafsu/rakus) nian. Ema ne’e iha vensimentu bo’ot, osan iha no buat hotu iha ona maibe hakarak naok nafatin hodi aumenta nia riku. Sentimentu kanten ne’e sempre diriji ema hodi komete hahalok krime korupsaun nian maske nia hatene nia hahalok ne’e kontra lei.

3. Sistema : ema komete korupsaun tamba sistema de kontrola mak ladiak hodi fo espasu no oportunidade ba ema hodi halo asaun ilisitu ida. Psikolojikamente ema sempre komete krime korupsaun tamba iha oportunidade, katak sistema de kontrola ladiak entau fo importunidade hodi komete hahalok koruptu nian.

Refere ba situasaun tolu iha leten, ita bele esperansa ida katak bainhira ita fokus hodi resolve situasaun tolu iha leten ita bele ona rezolve problema korupsaun laos halakon totalmente maibe pelemenus hamenus to’o metade ne’ebe iha planeia. Sistema de kontrola ne’ebe diak sei minimiza no halakon pratika korupsaun iha rai laran. Nesesidade no sistema mak sai savi importante hodi tetu no haree didiak. Buat rua ne’e mak rezolve diak ona, ita espera katak sei iha rezultadu diak ba politika kombate korupsaun iha rai laran. Se laiha mos ita koalia deit maibe sei laiha rezultadu diak. Sistema de kontrolu ne’ebe diak tenke lao ho lei anti korupsaun ida ne’ebe forti. Lei kuandu forti no penalti todan ba ema koruptu sira psikolojikamente ema sei sente tauk atu komete krime korupsaun, ne’e konsidera mos hanesan pasu prevensaun ida.

Jeralmente lalaok krime nian iha fatin hotu-hotu, psikolojikamente influensia hotu parte tolu hanesan : Oportunidade/motivu, kapasidade no hakarak/ vontade (desire).

Oportunidade : Ema komete krime ida (korupsaun) tamba iha oportunidade, se karik sistema ladun forti ka ladiak ne’e signifika katak sei fo oportunidade ba ema hodi komete krime ida.

Kapasidade/skill; ema nebe komete krime tanba nia iha kapasidade ka skill nebe naton hodi halo krime. Se laiha kapasidade imposibel ema ida halo krime. Ezemplu : ema koruptor ida komete krime korupsaun ida iha nia edifisiu laran (office) liu husi maneira konvense ema, manipula dokumentus no seluk tan.

Hakarak ka vontade;  ema nebe involve an iha krime ida tamba nia iha hakarak ruma ka vontade nebe bo’ot. Se karik hakarak (desire) ka vontade laiha mos krime sei la akontese. Tamba ne’e se ema ne’e iha oportunidade no iha kapasidade naton maibe kuandu laiha hakarak ka vontade mos krime sei la akontese.

Formula krime nian ne’e sempre kesi ba malu ka interdependente ba malu, situasaun tolu presente hotu krime sei mosu. Situasaun no formula ne’e laos ba krime korupsaun deit maibe aplikavel ba krime hotu-hotu.