Source:http://amrtimor.org/drt/drt_fundos.php?lingua=tt
| Documentos Ford/Kissinger | Fundo 'Espaço Por Timor' | Fundo 14-12/Halibur/Leorema | Fundo Aimahon | Fundo Angrek | Fundo Barbedo de Magalhães | Fundo Bercoli | Fundo Besi Mean | Fundo Bi Soi | Fundo Bia Shana | Fundo Bilou Mali | Fundo Caetano Guterres | Fundo Caixa Lorico Mate Duto/Sub-Caixa
Balak | Fundo Carlos Lopes | Fundo Carlos Tilman | Fundo CDPM | Fundo Cohen | Fundo Diniz de Araújo | Fundo Domingos de Sousa | Fundo Dotim | Fundo Dudo | Fundo Dusae | Fundo Gattot | Fundo Grei Harana/Leorema | Fundo Hamar | Fundo João de Araújo de Jesus/Zona Mau
Coli- Ainaro | Fundo Konis Santana | Fundo Leo Balu | Fundo Letefoho/Ermera | Fundo Lintil | Fundo Lorico Mate Dotu | Fundo Lurdes Pires | Fundo Lú-Olo | Fundo Manuel Real | Fundo Manuel Torrão | Fundo Maputo | Fundo Mate Moris | Fundo Mário Carrascalão | Fundo Na'Amau | Fundo Nehekmean | Fundo Niki/Zona 13 de Setembro -
Likisá | Fundo NUREP Portatim/Aubeon | Fundo NUREP Tisak-Hun | Fundo NUREP Tutunten-Tan - João Baptista
| Fundo NUREP-Huran | Fundo Oan Fuik | Fundo ODIR 1912/Same | Fundo ODIR
Hafunan/Bobonaro/AVR | Fundo Oriental | Fundo Pascoela Barreto | Fundo Pelotão Tigre Alias/Boina M.Railós | Fundo Piti Lasidi | Fundo Pos Compi | Fundo Rai Sahen/Zona 28 de Novembru
| Fundo Ramos-Horta | Fundo Riak Leman | Fundo Roque | Fundo Russa Fuik e Kameli | Fundo Sabalae | Fundo Sabica | Fundo Saca Sina Mau | Fundo Samalara/Ermera | Fundo Sesurai e La Mesak | Fundo Simão | Fundo Somotxo | Fundo Sónia Neto | Fundo Sub-Região
Hafunan-Bobonaro | Fundo TAPOL | Fundo Tata Mailau | Fundo Tuloda | Fundo Tuloda | Fundo Ximenes Belo | Fundo Zona 28 de Novembro | Fundo Zona 3 de Setembro / Fatukessi /
Condenado | Fundo Zona 3 de Setembro
/Leutala | Fundo Zona
Malirin/Atsabe/Ermera | Relatório Lemos Pires | Revista 'Visão' |
Dokumentu Ford/Kissinger kona
liafuan ne’e be Klibur Istadu Amerika hakotu ba Indonésia atu tama Timor-Leste
publika iha Internet iha "National Security Archive Electronic",
William Burr no Michael L. Evans maka idita, iha loron 6 fulan Dezembru tinan
2001.
Harí iha
fulan Abril tian 1993, hanesan fatin hodi hasoru malu, ko’alia no luta Povu
timoroan nian atu haneon ninia hasoru ema aat sira, "Espaço por
Timor" fo dokumentu lubun ida kona hahalok hala’o iha ONU kona hahalok iha
Timor-Leste.
14-12 (Alberto da Costa Freitas)
NUREP Halibur/Leorema nia responsavel fo, iha Leorema, iha loron 20 fulan
Agostu tinan 2005, dokumwentu lubun ida hakerek iha tinan 1994 no 1999 nia
laran.
Aimahon, (Roberto da Cruz dos
Santos), katekista no responsavel lojistik ba Comando da Luta, fo dokumentu
lubun ida, halót didi’ak hela iha nia uma. Surat hakerek ba malu no dokumentu
sira iha tinan 1994 to’o 1998 nia laran.
Iha Lourba, iha loron 24 fulan
Agostu tinan 2005, Angrek (Ernestina Maia Gouveia Leite), responsavel
OPMT/NUREP Leber Bobonaro fomos dokumentu lubun ida, halo iha tinan 1997.
Barbedo de Magalhães, ema ida ne’e
sai liu iha hahalok solidariu portugés hasoru tropa indonesia nian tama iha
Timor-Leste, nia maka koordena Ispozisaun hala’o iha Dili iha ukur kona
Independensia, fo dokumentu lubun ida ne’e be halo iha 1975 no tinan 90 nia
laran, iha mos foto no bibliografia barak, liu-liu iha tinan tuir loron 25
fulan Abril tinan 1974, no klibur solidarti sira ho Rezistensia timoroan nian.
Eis-responsavel
Caixa Rate Laran/Bercoli sira nian fo iha ukur ida iha Berkoli/Baukau, iha
loron 27 fulan Novembru tinan 2005, dokumentu lubun ida ne’e be iha surat
hakerek ba malu, surat lori sasán, surat knirat imprensa nian, ajenda na’in
nian, kadernu no livru resibu nian, hakerek iha tinan 1995 to’o tinan 1999 nia
laran. Dokumentu lubun ne’e iha kasete audi
rua, foto, kilat musan G3 nian no pistola ualu, Portugál nian.
Buat sira rai didi’ak hela.
Buat sira ne’e balu fundu ne’e nian
Buat sira rai didi’ak hela.
Buat sira ne’e balu fundu ne’e nian
Besi Mean (João Lay da Silva),
estafeta hodi tutan no kondutór Comando da Luta, fo iha nia uman, iha loron 13
fulan Setembro tinan 2005, dokumentu lubun ida ne’e be iha surat hakerek iha
tinan 1993 to’o 1998.
Bi Soi/Merry Soy Murak, (naran funu
Rosa Maria da Câmara), Frente Clandestina nia emar no dirijenti Frente Armada,
nia ema Osú/Vikeke, nia fo iha Arkivu & Muzeu, iha loraik atu inagura, buat
ne’e be fo kona farda ninian rasik maka:
- 1 boné
- 1 kamiza
- 1 kamufladu
- 1 lensu
- 1 moxila
Bia Shana,
Falutxai nia faluk, fo iha Palácio das Cinzas ba Hamar, iha loron 12 fulan
Dezembru tinan 2005, foto lubun oan tolu hosi Komandanti 1ª Unidade BV, mate
iha tinan 1985 iha uian forsa sira tuur metin iha railaran.
Bilou Mali, (Maria Domingas),
Assistenti Politik Região 3, nia iha dokumentu lubun ida ne’e be rai di’ak
hela, hodi fo ba arkivu. Surat hakerek ba responsavel OPMT sira niane no Frente
Clandestina nia, barak liu hakerek iha tinan 1996 to’o 1999 nia laran.
Surat lubun ida ne’e be Caetano
Guterres fo ne’e be iha surat hakerek ba malu ho Xanana Gusmão, dadur iha
Cipinang, no dokumentu kona Indonésia.
Iha Fundo ne’e iha doklumentu lubun
oan ida, fo iha loron 16 fulan Janeiru tinan 2006 iha Bekora, ne’e be iha foto,
bandeira da FRETILIN nian ida no doumentu ida ho istrutura Caixa nian.
Saky, (Carlos Lopes), responsavel
RENETIL nian, fo dokumentu lubun ida ne’e be barak liu maka fotokopi ddokumentu
sira ne’e be hakerek iha tinan 1989 to’o 2000.
Carlos Tilman fo iha AMR, iha loron
30 fulan Janeiru tinan 2006, dokumentu tolu.
Comissão para os Direitos do Povo
Maubere (CDPM) fo atu dijitaliza, uainhira prepara Ispozisaun atu hala’o iha
Dili ba ukur Independensia nian, dokumentu lubun ida ne’e be iha foto, iha ne’e
be tropa indonesia viola fila-fila direitu ema nian iha Timor-Leste, hanesan
mos dokumentu lubun ne’e be halo iha rai laran no grupu solidariu sira mak
halo.
Dokumentu lubun ida Cohen (Cosme
Costa) maka rai iha nia uma ida uluk iha Vila Verde (oras ne’e nia maluk sira
maka hela ba). Liu-liu iha liatatolin Konis Santana nian ka Acácio Tilman nian,
dokumentu kona Cohen nia knaar hanesan ema ne’e la iha rede baibain laran halo
kontaktu, no knaar atu fo sai ba li’ur (liu-liu ba Australia no Indonesia).
Fundo fo ba Klibur Kbahen Asua’in, iha Taibesi, iha loron 24 fulan Janeiru
tinan 2003.
Cohen uluk simu knaar atu tau matan ba dokumentu sira ne’e be Xanana Gusmão rai hela iha rai kuak, iha Fatumeta. Dadur tiha Xanana, iha tinan 1991, nia halót iha kaixa ida hosi subar iha maluk sira nia uman iha Rua Jacinto Cândido. Iha fulan Setembru tinan 1999 ahi na tiha uainhira ema sunu nia uman.
Cohen uluk simu knaar atu tau matan ba dokumentu sira ne’e be Xanana Gusmão rai hela iha rai kuak, iha Fatumeta. Dadur tiha Xanana, iha tinan 1991, nia halót iha kaixa ida hosi subar iha maluk sira nia uman iha Rua Jacinto Cândido. Iha fulan Setembru tinan 1999 ahi na tiha uainhira ema sunu nia uman.
Diniz de Araújo fo iha AMRT iha
fulan Janeiru tinan 2006 fotokopi dokumentu lubun ida, namkari no tau hamutuk
de’it.
Domingos de Sousa fo dokumentu lubun
ida ne’e be iha Album foto, ho metan mutin, kona tempu portugés no liatatolin
ida ne’e be Xanana Gusmão haruka hosi Cipinang ba Domingos Soares.
Dotim (Jaime Romão dos Santos),
Sekretari Sub-Região Bobonaro, fo iha nia uman, iha Lourba, iha loron 24 fulan
Agostu tinan 2005, dokumentu lubun ida, halo iha tinan 1985 to’o 1990.
Dokumentu ne’e Dudo (Ernesto
Fernandes), 1º Komandanti Destakamentu Norte Região 4, maka fo, dokumentu sira
rai di’ak no rai tuir ordem. Iha liu-liu dokumentu (resibu/faktura) mai hosi
buat ne’e be povu fo ba Rezistensia Armada, hahú ba tinan 1996 to’o 1999.
Dusae, (Eduardo Barreto), Sekretari
ODIR nian loron 7 fulan Dezembru/Ermera, fo iha Dili, iha Arkivu & Muzeu
Rezistensia, iha loron 7 fulan Dezembru tinan 2005, dokumentu lubun oan ida ho
dokumentu rua – kopi "Mensagem de Saudação à II Brigada Vermelha" no
"A Guerra em Timor-Leste - Como a fazemos" – halo iha tinan 1983, no
kasete video rua la ho naran.
Gattot (Eduardo Belo Soares),
estafeta hodi tutan ho Indonesia no rai li’ur, fo dokumentu lubun oan ida, iha
loron 14 fulan Setembru tinan 2005, ne’e be iha surat hakerek ba Comando Luta
no relatori balu, halo iha tinan 1991 to’o 1999 nia laran.
Grei Harana
(Leandro Lobato) responsavel Rezistensia Klosan nian iha Likisá, fo, iha
Leorema, iha loron 20 fulan Agosto tinan 2005, dokumentu lubun oan ida, ne’e be
barak liu maka surat hakerek ba malu no gia lori sasán, hakerek iha tinan
1997-1999 ne’e be iha mos foto balu kona rezistensia armada.
Dokumentu lubun ida ne’e be Hamar
(Hali Mau Rai/Dalai) Antonino Baptista Alves, Assistenti Politik Região 4 fo,
haklibur tuir tema hodi tau iha dosiér, hotu mesa di’ak hela. Dokumentu lubun
ne’e ninian rasik iha surat oi-oin ne’e be hakerek klibur Região 4 no Frente
Clandestina, hahú ba tinan 1997 to’o 1999.
João de Araújo de Jesus, membru
Frente Clandestina nian, ho naran ailaran LD Lamidar, fo iha AMRT iha loron 20
fulan Dezembru tinan 2006, fotokopi dokumentu lubun oan ida.
Rai hela ih arai kuak iha Mirtutu
(Ermera), iha aibalun boot tolu, mala ida no ka’ut kulit ida. Hanesan dokumentu
iha surat iha mos kasete barak, video no ninia sasán rasik. Dokumentu barak liu hakerek iha
surat besik aat ona tan rai matak no lili-metan taka. Dokumentu sira lori tiha ba uma ida iha Komoro iha loron
ikus fulan Fevereiru tinan 2002, hodi fo ba J. Mattoso nia liman. Nia hahú
hamós no rai osan iha Marsu, hala’o hamutuk knaar no Fundação Mário Soares nia
emat sira. Afoin, lori fali ba Klibur Kbahen Asua’in iha Taibesi, iha fulan
Julho tinan 2002, iha ne’e hala’o knaar hodi tau tuir ordem, ho Na’i Álvaro da
Costa nia tulun.
Dokumentu sira fahe hanesan ne’e:
Dokumentu sira fahe hanesan ne’e:
- Pasta 1 to’o 4: ka’ut kulit
- Pasta 5 to’o 12: aibalun mean
- Pasta 13 to’o 14: aibalun matak
- Pasta 15 to’o 18: aibalun ai
- Pasta 19 no 20: mala azúl
- Pasta 31 to’o 33: livru imprimi ona, hodi hanorin gerilla, resibu no buat nian rasik.
Dokumentu sira ne’e be hanaran ho
numir 10.1 to’o 10.41 hela iha pasta ispesiál ida (hanesan kulit). Iha buat
sira ne’e be iha laran dehan katak dokumentu importanti, maibé ikus mai tau tan
dokumentu balu ne’e be la dun importanti, hodi la tuir kriteri lojik. Dokumentu
seluk la halibur tuir ordem. Buat sira ne’e be hetan, halibur ona iha fixeiru
informatik.
Haré buat sira ne’e be iha fundu
ne’e
Haré buat sira ne’e be iha fundu
ne’e
Dokumentu lubun ne’e fo iha Bilimau,
iha loron 23 fulan Agosto tinan 2005, dokumentu sira ne’e Leo Balu, Asistenti
Sub-Região Norte, Região 4 ninian.
Bibimalae (João Felisberto de Deus),
eis-Sekretari Zona Lahili/Letefoho, no Arca Omega (Tomás Maia Soares),
visi-sekretari Zona Lahili/Letefoho, fo iha Letefoho, iha loron 4 fulan
Dezembru tinan 2005, dokumentu lubun ida ho kopi istrutura luta/CEL/FC nian,
surat, apelu no resibu hosi tinan 1993 to’o 1999.
Arkivu ne’e Lintil, (Adriano da
Câmara), Adjuntu Politik Região 2 maka fo, rai hela iha nia uma ida iha Bairro
Pité (Dili). Organiza tuir tema, dokumentu sira ne’e di’ak hela. Barak liu kona
dokumentu oi-oin kona "Apelos", hahú ba tinan 1995 to’o 1999.
Koto Moruk (José Mendonça, no Bisoi
(Maria Rosa da Câmara) eis-responsavel Zona Lorico Mate Dotu/Maubisi, Ainaru,
sira fo iha mota Maloa, Dili, iha loron 23 fulan Novembru tinan 2005, dokumentu
lubun ida no sasán balu.
Dokumentu sira ne’e maka livru resibu nian, faktura, apontamentu, surat hakerek ba malu, surat lori sasán, ajenda nain nian no kaerdnu iskola nian ho istrutura luta nian, hakerek iha tinan 1980 to’o tinan 2000.
Iha sasán sira ne’e iha FALINTIL nia emblema halo iha hena, pinta ho liman, lensu sira ne’e be asua’in sira uza no kilat musan 6 no M16 ida.
Iha lubun ne’e iha mos envelope 6 ho negativu iha laran, hakfahek ho fotograma halo ho boksa ki’ik surat no ho numir hosi 1 to’o 86, ne’e be iha imajem kona tortura ne’e be tropa indonesia sira halo.
Iha mos kasete audi 8 banati standard no mikro 5.
Dokumentu sira ne’e maka livru resibu nian, faktura, apontamentu, surat hakerek ba malu, surat lori sasán, ajenda nain nian no kaerdnu iskola nian ho istrutura luta nian, hakerek iha tinan 1980 to’o tinan 2000.
Iha sasán sira ne’e iha FALINTIL nia emblema halo iha hena, pinta ho liman, lensu sira ne’e be asua’in sira uza no kilat musan 6 no M16 ida.
Iha lubun ne’e iha mos envelope 6 ho negativu iha laran, hakfahek ho fotograma halo ho boksa ki’ik surat no ho numir hosi 1 to’o 86, ne’e be iha imajem kona tortura ne’e be tropa indonesia sira halo.
Iha mos kasete audi 8 banati standard no mikro 5.
Lurdes Pires, Frente Externa nia
emar iha Australia, fo foto lubun ida kona buat ne’e be mosu iha tinan 1999,
uainhira nia fila ba Timor-Leste. Fo tan album ho foto iha loron 12 fulan
Dezembru tinan 2005 atu hadi’a no halo kopi foto sira nian. Ho 119 hanean
jelatina ‘sal de prata’ halo iha surat, ho formatu 9 x 14 cm, kola iha kartaun
ho autokolanti taka ho plastik.
Halo tiha diagnostik bele haré katak balu iha tadan kola, ne’e be bele halo aat ba prova sira ne’e. Tan ne’e buka hasai tiha hosi album hodi hadi’a ida-idak. Hasai mos kola ten ne’e be iha suporte, hodi koi de’it, ba ikus hamós ho trikloroetilenu; afoin halo imulsaun ho prosesu Pec 12.
Hasai tiha hosi album ida uluk ba album foun ida ne’e be soi di’ak liu foto sira ne’e hodi tuir nafatin ordem uluk. Foto sira hametin ho sikun, ho surat tahan acid free ne’e be tahan ida-idak ho pasta Melinex no halibur, tuir ordem uluk nian, iha dosiér ho argola ho mos surat acid free.
Halo tiha diagnostik bele haré katak balu iha tadan kola, ne’e be bele halo aat ba prova sira ne’e. Tan ne’e buka hasai tiha hosi album hodi hadi’a ida-idak. Hasai mos kola ten ne’e be iha suporte, hodi koi de’it, ba ikus hamós ho trikloroetilenu; afoin halo imulsaun ho prosesu Pec 12.
Hasai tiha hosi album ida uluk ba album foun ida ne’e be soi di’ak liu foto sira ne’e hodi tuir nafatin ordem uluk. Foto sira hametin ho sikun, ho surat tahan acid free ne’e be tahan ida-idak ho pasta Melinex no halibur, tuir ordem uluk nian, iha dosiér ho argola ho mos surat acid free.
Arqkivu hosi
Lú Olo, Sekretari Komissaun Diretiva FRETILIN nian, responsável sira hosi NUREP
Salau nian maka kair, iha ne’ebé sira fo arkivu ne’e, iha loron 20 fulan Otubru
tinan 2005.
Dokumentu lubun ne’e barak liu maka surat hakerek ba malu (barak liu hakerek ba Lú-Olo), surat lori sasán, buletín CDPM nian, dokumentu kona istrutura, surat dalan, relatori, akta halibur, surat knirat imprensa, dokumentu ho militanti UDT sira nia naran, seluk tan, hakerek iha tinan 1996/97/98/99.
Fo hamutuk mos kilat musan.
Dokumentu sira rai di’ak hela, maski barak sira nakfi’u hodi la dun lee di’ak tan tinta lakon ona.
Kilat fuan ne’e balu pertense funfu
ida ne’e
Dokumentu lubun ne’e barak liu maka surat hakerek ba malu (barak liu hakerek ba Lú-Olo), surat lori sasán, buletín CDPM nian, dokumentu kona istrutura, surat dalan, relatori, akta halibur, surat knirat imprensa, dokumentu ho militanti UDT sira nia naran, seluk tan, hakerek iha tinan 1996/97/98/99.
Fo hamutuk mos kilat musan.
Dokumentu sira rai di’ak hela, maski barak sira nakfi’u hodi la dun lee di’ak tan tinta lakon ona.
Kilat fuan ne’e balu pertense funfu
ida ne’e
Fundo ne’e fo foto lubun ida ho foto
ne’e be nia halibur iha Timor-Leste uainhira halo eleisaun dauluk ba Comissões
Administrativas Regionais iha Timor-Leste, hala’o iha fulan Fevereiru tinan
1975, hanesan balu kona lisan etnografik kultura timoroan nian.
Manuel Torrão, eis-CDPM
"sirbisu iha CTT no responsavel ida ne’e be harí ‘Correios de Timor-Leste’
nian" fo ba Prof. Mattoso, iha Dili, buletín FUNU ida no dokumentu barak
hosi eis-CIDAC no eis-CDPM; FRETILIN nia livru tolu no Barbedo de Magalhães
nian rua.
Resistência
Armada ninia dokumentu lubun ne’e fo iha Naka Pu, iha loron 21 fulan Agostu
tinan 2005, iha surat lubun ida hakerek ba malu, surat hosi hala’o sasán no
apelu.
Mate Moris, (Filomeno da Câmara),
responsavel hodi tutan grupu Hera ho Rezistensia Armada, fo dokumenti lubun ida
ne’e be rai hela inha nia uman. Dokumentu sira maka resibu no surat hakerek ba malu,
ne’e be hakerek iha tinan 1993 to’o 1999.
Mário Carrascalão,
eis-emboot Timor-Leste nian, fo dokumentu lubun ida ne’e be iha Album foto
nian, ho metan mutin, hodi hatudu operasaun militár tropa indonesia nian
uainhira tama Timor-Leste, hanesan mos surat knirat lubun ida kona imprensa
indonesia nian iha fulan ikus balu tinan ualunulu.
Iha mos Lourba, no mos iha loron 24
fulan Agostu, N'a Amau (Cirilo de Jesus Amaral), responsavel CELCOM Molop
Taes/NUREP MOLOP, fo dokumentu lubun oan ida.
Nehekmean (Florentino de Jesus
Martin), katkista no responsavel lojistik hamutuk ba Comando da Luta, fo
dokumentu lubun ida ne’e be rai hela iha ninia uman, dokumentu sira di’ak hela.
Surat
hakerek ba malu no dokumentu hakerek iha tihan 1994 to’o 1998 nia laran.
Niki, naran ailaran João Damasceno
Maria dos Santos nian, fo iha AMRT, iha loron 12 fulan Dezembru tinan 2006
dokumentu lubun ida.
Os ex-responsáveis do NUREP
Portatim/Aubeon/Zona 28 Novembru ninia eis-responsavel sira, fo iha Natar-Bora,
iha loron 21 fulan Otubru tinan 2005, dokumentu lubun ida ne’e be barak liu
maka surat lori sasán, kartaun no dokumentu istrutura NUREP nian hakerek iha
tinan 1998/99.
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
NUREP Tisak-Hun/Zona 28 Novembru
ninia eis-responsavel sira, fo iha Natar-Bora, iha loron 21 fulan Otubru tinan
2005, dokumentu lubun ida, barak liu maka surat hakerek ba malu, surat lori
sasán, apelu, hakerek iha tinan 1997/98/99.
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
NUREP Tutunten-Tan/Zona 28 Novembru
ninia eis-responsavel sira fo iha Natar-Bora, iha loron 21 fulan Otubru tinan
2005, dokumentu lubun ida ne’e be barak liu maka surat lori sasán, resibu,
kartaun CNRT nian no dokumentu kona NUREP ninia istrutura hakerek iha tinan
1998/99.
Fo mos iha loron ne’e kasete 1 (Krarás?)
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
Kasete ida fundu ne’e nian
Fo mos iha loron ne’e kasete 1 (Krarás?)
Dokumentu sira ne’e rai didi’ak hela.
Kasete ida fundu ne’e nian
Eis-responsavel
NUREP-Huran sira nian fo iha Salau, iha loron 20 fulan Otubru, dokumentu lubun
ida ne’e be barak liu maka surat hakerek ba malu, kadernu/osan gasta, dokumentu
sira kona istrutura NUREP nian, resibu no liatatolin solidari nian hakerek iha
tinan 1998/99.
Dkumentu sira rai di’ak hela, maski barak liu nakfi’u no aat uit oan ona.
Dkumentu sira rai di’ak hela, maski barak liu nakfi’u no aat uit oan ona.
Oan Fuik,
rede Clandestina Bagia nian ninia membru, fo dokumentu balu, iha Palácio das
Cinzas, iha loron 18 fulan Novembru tinan 2005, ne’e be iha surat hakerek ba
malu, Xanana Gusmão ninia liatatolin no sirkulár, hakerek iha tinan 1991 to’o
tinan 1999 nia laran.
ODIR
1912/Same ninia eis-responsavel sira fo iha Same, iha loron 29 fulan Otubru,
dkumentu lubun ida ne’e be narak liu maka surat hakerek ba malu, surat lori
sasán, resibu kona buat ema fo, deklarasaun, apelu, hodi hanorin, sirkulár no
komunikadu hakerek iha tinan 1995, 1998/99.
Fo mos iha loron ne’e karegadór kilat 2, fita 1 ho kila musan no interkomunikadór 1.
Dokumentu sira rai didi’ak hela.
Fo mos iha loron ne’e karegadór kilat 2, fita 1 ho kila musan no interkomunikadór 1.
Dokumentu sira rai didi’ak hela.
Iha ukur ida
iha Maliana, iha loron 23 fulan Agostu tinan 2005, iha Klibur Kbahen
Rezistensia nian (AVR), fo dokumentu lubun oan ida, balu iha oin ida de’it:
- Matan Furak/Zona Maliana
- Siru Bere/Zona Atabae
- Fiar An/Zona Maliana
- Soloichi/Zona Bobonaro
- Zona Cailaco/Sub-região Bobonaro (iha álbum foto balu ne’e be hatatan hasoru malu CNRT nian (1999), hena lokun ida ho Cruz Vermelha, no emblema mean ida ho fitun ida)
- Maliana/Ritabou
- Zona Lolotoi/Suro
- Covalima/CELCOM Holbolu
- Grupo Prisioneiros/Maliana
Oriental,
(Serafim de Jesus Ximenes), responsavel NUREP Manu Sae/Hatolia nian, Ermera fo
iha Ermera, iha loron 7 fulan Novembru tinan 2005, dokumentu lubun ida ne’e be
iha apelu CEL-FC/FA nian, iha tinan 1995; dokumentu David Alex nian, iha tinan
1996; Somotxo nian, iha tihan 1996 no L7 nian, iha tinan 1999 no surat barak
hakerek ba malu, no Guias hodi hakla’ok sasán.
Dokument lubun ne’e la dun di’ak.
Dokument lubun ne’e la dun di’ak.
Fundo ne’e
be Pascoela Barreto fo, nia be kair knaar hanesan Imbaixadór Timor-Leste nian
dauluk iha Lisboa, iha surat hakerek ba malu dokumentu ne’e be Frente Armada,
Frente Klandestina no Frente Externa sira hakerek, hodi fo buat ne’e be presiza
atu komprende no oin sa istrutura Luta povu timoroan nian hala’o atu hili rasik
dalan.
Iha lubun ne’e iha mos foto kona Proclamação Unilateral Independensia Republik Demokratik Timor-Leste nian
Iha lubun ne’e iha mos foto kona Proclamação Unilateral Independensia Republik Demokratik Timor-Leste nian
Resistência Armada nia dokumentu
lubun ne’e , Maputo, Adjuntu Região 4/Sub-Região Norte, no Railós, Komandanti
Pelotaun no Asistenti Politik maka fo iha Naka Pu, iha loron 21 fulan Agostu
tinan 2005.
Mos iha Lourba, iha loron 24 fulan
Agosto tinan 2005, Piti Lasidi (Gaspar Gonçalves) fo dokumentu lubun oan ida,
hakerek iha tinan 1998 no 1999 nia laran.
Pos Compi, (Jorge Albino Trindade),
hatutan Ermera ho Comando da Luta/Dili no Região seluk, fo dokumentu ida, ninia
Surat Dalan ne’e be Konis Santana fo, iha loron 7 fulan Dezembru tinan 2005.
Rai Sahen (José Ramos) fo dokumentu
balu, nia maka responsavel klosan Zona 28 Novembru/Bariki/Natar-Bora, iha loron
21 fulan Otubru tinan 2005.
Dokumentu lubunne’e iha barak liu maka surat hakerek ba malu, surat lori sasán, surat identidadi CNRT nian no resibu halo iha tinan 1998/99.
Fo hamutuk album foto, bandeira RDTL nian 1, faixa 3 pinta ona, makin hasai foto 1 marka Fuji, kasete 4, diskete 2, karegadór 1, interkomunikadór 1, kohe 1, no kilat duan balu.
Dokumentu sira ne’e halos didi’ak hela.
Haré sasán sira ne’e be iha fundu
ne’e
Dokumentu lubunne’e iha barak liu maka surat hakerek ba malu, surat lori sasán, surat identidadi CNRT nian no resibu halo iha tinan 1998/99.
Fo hamutuk album foto, bandeira RDTL nian 1, faixa 3 pinta ona, makin hasai foto 1 marka Fuji, kasete 4, diskete 2, karegadór 1, interkomunikadór 1, kohe 1, no kilat duan balu.
Dokumentu sira ne’e halos didi’ak hela.
Haré sasán sira ne’e be iha fundu
ne’e
José
Ramos-Horta, Nobel da Paz em 1996, kair knaar barak iha Li’ur hahú ba tinan
1975 – hanesan saseluk FRETILIN, CNRM no Xanana Gusmão nian – hodi fo hatene
hahalok aat ne’e tropa indonesia sira halo ba povu timoroan, nia fo dokumentu
lubun boot ida ne’e be ko’alia kona buat ne’e be la’o iha rai laran, istrutura
kona Frente Externa nia buras, no buat hala’o hamutuk ho klibur solidari sira.
Foto sira fo sai buat ne’e be asua’in liman kro’at sira halo iha loro-loron iha
ailaran no hahalok aat tropa indonesia nian.
Arkivu ne’e rai hela iha Riak Leman
(Vidal dos Santos) ninia uman iha Fatumeta. Iha dokumentu sekretari Região 3,
hahú ba tinan 1998, afoin sekretariadu FPI (Frente Política Interna, ne’e be
tama Frente Armada no Frente Clandestina) hala’o hikas ho Matan Ruak. Ida ne’e
sei hala’o knaar hamutuk ho sekreatriadu regiaun CNRT nian. Halibur iha fulan
Julho tinan 2002, halót iha Klibur Kbahen Asua’in Timor-Leste nian iha Taibesi.
Buat sira ne’e rai arbiru de’it, bou hela ih arai, no laho toti ona balu. Iha
pasta balu halót tuir knaar, maibé la tuir lojik ida no teni-tenik tema ida. Maski nune’e, sira nia naran fo néon
rubrika sira ne’e be serve atu halo nune’e:
- Arolamentu (ba Referendu tinan 1999)
- Sirkulár no dokumentu seluk Sekreatria fo sai ka haklaken (hanesan apelu, sirkulár, komunikadu, surat hodi hanorin, surat hodi halibur, liatatolin, ordem sirbisu nian, seluk tan)
- Distritu (dokumentu kona povu la’o b amai iha railaran)
- Idukasaun
- Istrutura (sira ne’e be haknaar hanesan matadalan, responsavel regiaun no fatin sira nia naran)
- Funsionari Indonesia nian
- Surat dalan
- Surat hakla’ok sasán (hodi husu buat)
- Liafoun (ne’e be orgaun regiaun no fatin fo sai)
- Milisisass
- Feto
- Halo aat ema
- Halo aat sasán
- Refujiadu sira (iha Timor Loromonu).
Iha klibur sira ne’e laran,
dokumentu sira halibur tuir ordem kronolojik, kona ba Distritu sira, tuir
distritu sira naran, halibur tuir ordem kronolojik.
Roke
(Jacinto Viegas), 2º Komandanti Destakamentu Norte/Região 4, fo iha Maliana,
iha loron 23 fulan Agosto tinan 2005, iha Klibur Kbahen Asua’in sira nia sede,
dokumentu oi-oin lubun ida.
Iha Lourba, Russa Fuik (Anastácio de
Jesus) no Kameli (Daniel da Cruz), responsavel boot NUREPs Sibuni no Leber, fo,
iha loron 24 fulan Agosto tinan 2005, dokumentu lubun ida, halo iha tinan 1997
to’o 1999.
Dokumentu lubun ne’e subar hela iha
kuak ida iha Kuluhun, Inês Lai nian, João de Araújo (Herik no Irian) fo iha
Komoro, hamutuk ho fundo Konis Santana iha loron ikus fulan Fevereiru tinan
2002. Hanesan dokumentu hakerek iha surat, iha foto balu, video no kasete,
bandeira FALINTIL nian ida no hena ida ne’e be pinta Xanana Gusmão ninia
retratu. Dokumentu sira di’ak hela. Barak liu halót iha envelope ka iha dosiér
surat: baibain envelope sira uza hikas, no dosiér la iha naran ka koriji no rai
la tuir ordem. Uainhira baberak buat sira ne’e bele dehan ho laran metin katak
ordem sira ne’e be dokumentu isra hetan iha pasta ne’e la dun importanti, bele
buka halót buat sira ne’e tuir ordem uluk nian ka la tuir kriteri atu hanaran.
Dokumentu barak hasai hosi pasta ida ba seluk.
Dokumentu sira fahe tuir ordem ne’e:
Dokumentu sira fahe tuir ordem ne’e:
- Pasta 21 to’o 24: kaixa kartaun
- Pasta 25 to’o 30: mala matak.
Sabica (Américo Ximenes) 1º
Komandanti Região 2, fo dokumentu lubn oan ida, rai di’ak hela maibé halót
arbiru de’it. Surat
hakerek no dokumentu oi-oin hakerek iha tinan 1995 to’o 1999 nia laran.
Resistência Armada nia dokumentu
lubun ne’e, Saca Sina Mau, Komandanti Pelotão Destakamentu Norte/Região 4 maka
fo mos iha Naka Pu, iha loron 21 fulan Agostu tinan 2005.
Nuno/Tomi Soeharto (Júlio Baptista),
responsavel Grupo Samalara, no Pamucas (Ismael da Costa Babo) Seksaun hodi
tutan no informasaun, fo iha Dili, iha loron 17 fulan Outubru tinan 2005,
dokumentu lubun ida Grupo Samalara/Ermera nian, ne’e be barak liu maka surat
hakerek no apelu, halo iha tinan 1995 to’o 1998 nian laran.
Dokumentu sira ne’e rai di’ak lerek.
Veja alguns objectos pertencentes a
este fundo
Dokumentu sira ne’e rai di’ak lerek.
Veja alguns objectos pertencentes a
este fundo
Iha Suai, iha fulan Agostu tinan
2005, iha sira nia uman, Sesurai (Álvaro do Nascimento), Sekretari ODIR iha
loron 12 fulan Outubru, no La Mesak (Francisco Doutel Sarmento) Visi-Sekretari
ODIR, Kova-Lima, sira fo dokumentu lubun boot ida, ne’e be iha:
- Lista Jerál CEL/FC ODIR nian iha loron 12 fukan Outubru;
- Lista Jerál mane maluk FC Região ODIR nian iha loron 12 fulan Outubru;
- Lista Jerál ne’e be hahú iha fulan tinan 1997(dosiér tolu ne’e iha foto ba pase no ho buat ida-idak nian rasik);
- lista kona intelijensia indonesia sira naran;
- Surat hodi hakla’ok sasán;
- istrutura ODIR nian iha loron 12 fulan Outubru;
- istrutura Frente Clandestina ninia organik;
- apelo no surat komandanti Fronteira Sul no Norte no Cruzeiro sira nian;
- buletím FC nian;
- guia hodi hakla’ok sasán;
- ajenda halo hanesan album ba foto Resistência Armada nian no album foto ho responsavel boot Luta Armada nian.
Dokumentu lubun ne’e halo iha tinan
1993 to’o 1999 nia laran.
Dokumentu sira ne’e balu la dun di’ak tan rai matak
Responsavel sira ne’e mos fo dokumentu seluk ne’e be tropa indonesia sira sunu tiha iha tinan 1999, tan sira hanoin katak dokumentu importanti ida kona hahalok aat ne’e be sira halo hodi sobu rahun Timor-Leste.
Halo mos ukur dala rua hodi fo dokumentu Sesorai no La Mesak nian, hodi rai kopi ida iha ikipa FMS nian.
Fund ne’e be halibur la tuir organizasaun ida, hodi halibur arbiru de’it.
Dokumentu sira ne’e balu la dun di’ak tan rai matak
Responsavel sira ne’e mos fo dokumentu seluk ne’e be tropa indonesia sira sunu tiha iha tinan 1999, tan sira hanoin katak dokumentu importanti ida kona hahalok aat ne’e be sira halo hodi sobu rahun Timor-Leste.
Halo mos ukur dala rua hodi fo dokumentu Sesorai no La Mesak nian, hodi rai kopi ida iha ikipa FMS nian.
Fund ne’e be halibur la tuir organizasaun ida, hodi halibur arbiru de’it.
Simão
Augusto (Sito), hala’o knaar rezistensia klandestina la tama iha istrutura Luta
nian, fo iha nia uman, iha Vila Verde, Dili, iha loron 19 fulan Setembru tinan
2005, dokumentu nian rasik lubun ida ne’e be iha surat imprensa indonesia nian
ne’e be nia rasik halibur iha tinan sira indonesia tama ih arai Timor.
Somotxo Matar Mimiraka/ Piti Lakon
Mosu, Sekretari Região 4, fo dokumentu lubun boot ida, ho surat ne’e be nia
hakerek ba Comando Luta no ho responsavel seluk iha sektór Rezitensia Armada no
Frente Clandestina, iha tinan 1994 no 1998 nia laran.
Dokumentu sira ne’e rai hela iha kuak 3 iha Ermera, no iha Frente Clandestina ida nia uman. Dokumentu lubun ne’e, rai arbiru de’it no kahur malu, bou hamutuk iha kaixoti surat ida no iha plastik ida laran. Dokumentu sira barak liu aat ona tan rai matak no laho toti.
Dokumentu sira ne’e rai hela iha kuak 3 iha Ermera, no iha Frente Clandestina ida nia uman. Dokumentu lubun ne’e, rai arbiru de’it no kahur malu, bou hamutuk iha kaixoti surat ida no iha plastik ida laran. Dokumentu sira barak liu aat ona tan rai matak no laho toti.
- Loblala - Lima-Lima (António dos Santos) maka tau matan
- Loblala - Belu (Carlos dos Santos) maka tau matan
- Ersoi - Dorai (António Salsinha) maka tau matan
- Doul - Moisés Seixas Tilman maka tau matan
Sónia Neto fo sasán lubun ida -
foto, surat knirat, livru ida, bandeiras, kartás no t-shirts – kona Eleições
para a Assembleia Constituinte de Timor-Leste, hala’o iha loron 30 fulan Agosto
tinan 2001; Nações Unidas/UNTAET; hodi hanon Declaração Universal dos Direitos
Humanos no Dia Internacional da Mulher em Timor-Leste no buat ne’e be hodi fo
hatene kultura timoroan nian.
Fo dokumentu lubun ida iha AMRT iha
loron 1 fulan Fevereiru tinan 2006, ne’e be barak liu maka surat lori sasán no
apelu.
Fundo TAPOL nian, ne’e be Liem Soei
Liong no Carmel Budiardjo fo hosi Prof. Barbedo de Magalhães atu bele hadi’a,
barak liu maka dokumentu oi-oin no foto balu.
Dokumentu sira ne’e hala’ iha ria Timor-Leste laran ne’e be sira hotu la dun folin boot, barak liu ko’alia kona klibur solidari sira nia hahalok ba Povu Timor-Leste ninia luta, liu-liu iha TAPOL nia knaar, hanesan mos klibur rai seluk nian. Dokumentu indonesia nian mos hetan importansia iha dokumentu lubun ne’e, liu-liu kona rejimi Suharto ninia hahalok no Suharto lakon ukun, hanesan mos surat knirat barak hosi imprensa, iha ne’ebé sai liu maka imprensa indonesia nian no hosi rai sira iha Azia besik Timor.
Dokumentu sira halibur iha dosiér, ne’e be, barak liu, halibur tuir ordem kronolojik no tuir tema. Dokumentu sira ne’e barak liu maka fotokpi, ne’e be barak liu susar atu lee.
Dokumentu sira ne’e be TAPOL halibur, barak liu, hakerek iha tinan 90 to’o referendu, maski iha dokumentu uluk liu, barak liu mai hosi Rezistensia Timor nian.
Foto lubun ida, hotu-hotu ho kor no halibur iha album, iha foto oi-oin 1.100, liu-liu hatudu klibur solidari sira nia knaar ne’e be hala’o iha tinan 90, liu-liu knaar sira ne’e de TAPOL rasik maka hala’o.
Dokumentu grafik no foto sira ne’e importanti liu tan hateten kona tulun ne’e be RezistensiaTimor nian simu hosi rai seluk, iha knaar ne’e ema Indonesia nian balu mos ne’e be luta ba Direitu Ema nian iha sira nia rain no luta hasoru ditadura ih arai ne’e.
Halibur dokumentu sira ne’e iha Arkivu Rezistensia Timor nian importanti tebes atu komprende hahalok barak ne’e be mosu iha mundu raiklaran.
Dokumentu sira ne’e hala’ iha ria Timor-Leste laran ne’e be sira hotu la dun folin boot, barak liu ko’alia kona klibur solidari sira nia hahalok ba Povu Timor-Leste ninia luta, liu-liu iha TAPOL nia knaar, hanesan mos klibur rai seluk nian. Dokumentu indonesia nian mos hetan importansia iha dokumentu lubun ne’e, liu-liu kona rejimi Suharto ninia hahalok no Suharto lakon ukun, hanesan mos surat knirat barak hosi imprensa, iha ne’ebé sai liu maka imprensa indonesia nian no hosi rai sira iha Azia besik Timor.
Dokumentu sira halibur iha dosiér, ne’e be, barak liu, halibur tuir ordem kronolojik no tuir tema. Dokumentu sira ne’e barak liu maka fotokpi, ne’e be barak liu susar atu lee.
Dokumentu sira ne’e be TAPOL halibur, barak liu, hakerek iha tinan 90 to’o referendu, maski iha dokumentu uluk liu, barak liu mai hosi Rezistensia Timor nian.
Foto lubun ida, hotu-hotu ho kor no halibur iha album, iha foto oi-oin 1.100, liu-liu hatudu klibur solidari sira nia knaar ne’e be hala’o iha tinan 90, liu-liu knaar sira ne’e de TAPOL rasik maka hala’o.
Dokumentu grafik no foto sira ne’e importanti liu tan hateten kona tulun ne’e be RezistensiaTimor nian simu hosi rai seluk, iha knaar ne’e ema Indonesia nian balu mos ne’e be luta ba Direitu Ema nian iha sira nia rain no luta hasoru ditadura ih arai ne’e.
Halibur dokumentu sira ne’e iha Arkivu Rezistensia Timor nian importanti tebes atu komprende hahalok barak ne’e be mosu iha mundu raiklaran.
Tata Mai Lau (António Soares),
Komandanti Região 4, fo, iha loron 18 fulan Novembru tinan 2005, dokumentu ubun
ida, hakerek iha tinan 1996 to’o tinan 1999 nia laran.
Responsavel barak fo mos dokumentu balu ne’e be milisia no tropa indonesia nian sunu ona iha tinan 1999, hodi dehan sei sois ira ne’e be prova hahalok aat ne’e be hasusar Timor-Leste.
Responsavel barak fo mos dokumentu balu ne’e be milisia no tropa indonesia nian sunu ona iha tinan 1999, hodi dehan sei sois ira ne’e be prova hahalok aat ne’e be hasusar Timor-Leste.
Hela ho ajuntu Tuloda, iha Nasuta (Gleno). Halibur iha fulan
Julho tinan 2002, rai iha Klibur Kbahen Asua’in Rezistensia Timor-Leste iha
Taibesi. Iha ka’ut tolu, iha sira nia laran iha dokumentu futu metin de’it ka
tau iha pasta, dala ruma, iha plastik laran. Surat sira ne’e barak liu rai hela
iha envelope laran. Dokumentu sira ne’e barak liu repete.
Fundo Tuloda
Dokumentu lubun ne’e, hela iha
Taibesi, iha kadernu 1 ho arolamentu Sub-Região 7 Dezembru/Zona Lahili 12/11
nian (tinan 1999?), surat lori sasán, sirkulár, surat knirat imprensa nian no
dokumentu kona hanroin, istrutura, ema halai sai sira no UNTAET nian, hakerek
iha tinan 1999/2000.
D. Carlos Filipe Ximenes Belo,
Administradór Apostolik Dioseze Dili nian iha tinan 1983 to’o 2002, ne’e be
simu Prémio Nobel da Paz iha 1996, fo foto lubun oan ida, dokumentu balu kona
dioseze no surat nian hakerek.
Eis-responsaveis Zona 28
Novembru/Barike, sira fo iha Natar-Bora dokumentu lubun ida ne’e be iha buat
barak ida-idak nian rasik, halibur ho naran ida de’it "Zona 28 de
Novembro".
Dokumentu grupu ida ne’e nian, fo iha loron 21 fulan Otubru tinan 2005, ne’e be bark liu maka surat hakerek na malu, surat lori sasán, kartaun idaentidadi CNRT nian no dokumentu kona istrutura luta nian, hakerek iha tunan 1996 to’o 1999 nia laran.
Fo hamutuk iha loron ne’e foto 5, kilat musan "20-308 Winchester" nian kaixa 1 (ho ninia kilat musan rasik) no kasete 1.
Dokumentu sira ne’e, barak liu, la dun di’ak.
Dokumentu grupu ida ne’e nian, fo iha loron 21 fulan Otubru tinan 2005, ne’e be bark liu maka surat hakerek na malu, surat lori sasán, kartaun idaentidadi CNRT nian no dokumentu kona istrutura luta nian, hakerek iha tunan 1996 to’o 1999 nia laran.
Fo hamutuk iha loron ne’e foto 5, kilat musan "20-308 Winchester" nian kaixa 1 (ho ninia kilat musan rasik) no kasete 1.
Dokumentu sira ne’e, barak liu, la dun di’ak.
Iha Naka Pu, iha Sina Makassar (João
dos Santos) nia uman, iha ne’ebé iha rai kuak Maputo nian, hala’o iha loron 21
fulan Agosto tinan 2005, ukur ida hodi fo dokumentu lubun ida halibur hosi ema
barak hosi Frente Clandestina no Rezistensia Armada sira nia arkivu rasik.
Hosi Frente Clandestina, Sekretari NUREP nian Condenado (Alberto Rodrigues) fo dokumentu lubn ida, ne’e be hakfahek iha klibur ki’ik mai hosi CELCOMs oi-oin:
Hosi Frente Clandestina, Sekretari NUREP nian Condenado (Alberto Rodrigues) fo dokumentu lubn ida, ne’e be hakfahek iha klibur ki’ik mai hosi CELCOMs oi-oin:
- Moris Kiak
- Biramalete- Hai
- Santo António
- Rai Monu
- Natarbora
- Pantar Unidos
- Ainaro
- LBK (Salvador dos Santos)
Responsavel na’in dehan mos katak
sira nia dokumentu hotu ahi na tiha.
Fundo Zona 3 de
Setembro /Leutala
Dokumentu
lubun ne’e iha ninia sasám rasik, ne’e be tuir nia hakarak, halibur hamutuk ho
naran "Zona 3 Setembr/Likisá - NUREP Leutala no CELCOM Luka Vikeke".
Sira fo Vicente Leko, Sekretari ODIR no Lulik, Visi-Sekretari , LBK (Salvador dos Santos), no Laucala/Condenado sira nia dokumentu, no mos dokumentu Frente Clandestina zona Maubara nian balu.
Sira fo dokumentu sira ne’e iha ukur ida, iha loron 21 fulan Agostu tinan 2005, ne’e ne iha oin eis-responsavel na’in rua no ema povu barak, sira hanahas ukur ne’e hodi hananu knananuk Rezistensia nian, no mos hodi hanoin Piti Lakon Mosu, eis-Sekretari Região 4. Lulik hanahas ukur hodi fo dokumentu lubun oan ida, hodi dehan: "Ema barak mate, terus no ran nakfakar ona, bali didi’ak dokumentu sira ne’e! Ne’e ami nia Ran, ami nia Moris."
Sira fo Vicente Leko, Sekretari ODIR no Lulik, Visi-Sekretari , LBK (Salvador dos Santos), no Laucala/Condenado sira nia dokumentu, no mos dokumentu Frente Clandestina zona Maubara nian balu.
Sira fo dokumentu sira ne’e iha ukur ida, iha loron 21 fulan Agostu tinan 2005, ne’e ne iha oin eis-responsavel na’in rua no ema povu barak, sira hanahas ukur ne’e hodi hananu knananuk Rezistensia nian, no mos hodi hanoin Piti Lakon Mosu, eis-Sekretari Região 4. Lulik hanahas ukur hodi fo dokumentu lubun oan ida, hodi dehan: "Ema barak mate, terus no ran nakfakar ona, bali didi’ak dokumentu sira ne’e! Ne’e ami nia Ran, ami nia Moris."
Eis-responsavel Zona Malirin, 55
(Angelino Monteiro) nian no eis-responsavel NUREPs nian sira fo iha Atsabe, iha
loron 3 fulan Dezembru tinan 2005, dokumentu lubun oan ida ne’e be iha Surat
Lori sasán, kadernu ho lista ema rede clandestina nian, surat hakerek ba malu,
apelu, foto rua no kasete audi rua, hakerek iha tinan 1993 to’o tinan 2000, no
moxila ida.
Haré sasán sira ne’e be iha fundu
ne’e
Haré sasán sira ne’e be iha fundu
ne’e
Relatoriu Governu Timor nian (iha
loron 13 fulan Novembru tinan 1974 to’o loron 7 fulan Dezembru tinan 1975),
Emboot Mário Lemos Pires maka hala’o (Cor. grad.), Presidência do Conselho de
Ministros em Lisboa, 1981, maka publika.
Knaar ne’e be hala’o hamutuk atu
idita DVD "Timor-Leste - o Sonho do Crocodilo", Diana Andringa nian
no CD-ROM "A Resistência Timorense em Documentos", ne’e be Arkivu
& Biblioteka Fundação Mário Soares maka halo, revista "Visão" fo
knaar jurnalista sira nian lubun ida no foto ne’e be publika iha pajina sira
ne’e.
Iha Arkivu Rezistensia Timor nian
ne’e laran iha dokumentu balu no foto balu ne’e be fo tada oin sa moris no oin
sa luta iha Timor-Leste, fo iha tinan 2004 nia laran:
- ODIR Haksolok
- Mau Bili
- Mate Moris
- José Amaral
- Punu Fanu
- Venâncio Cabral (Paku)
- Santa Cruz
- Mau Buti
- Dom Aleixo
- Paulo Sebastião Belo
- Mata Koi
J. Mattoso nia liamenon kona
dalan ne’e be tuir atu halo arkivu.
Uluk nana’in
rai dokumentu sira ne’e tuir ordem ne’e be hetan, fundu Riak Leman nian de’it
maka la tuir ordem. Maibé halibur dokumentu sira ne’e be haré katak la took iha
klibur ida-ida nia rohan (mala, ka’ut ka aibalun), nune’e bele halibur
dokumentu sira iha tahan namkari ba mai (haketak ho: letra, tinta kor, surat
boot ka ki’ik, seluk tan). halibur mos iha numir ida dokumentu sira ne’e be
repete no hakerek oin seluk ka raskuñu kona dokumentu sira ne’e, uainhira bele
haré hetan.
Dokumentu sira ne’e be repete halibur iha numir ida de’it (hanesan fundu Konis Santana nian) ka halibur iha pasta hodi tutan iha fundu ida-ida (hanesan iha fundu seluk).
Surat knirat jurnál no revista no komunikadu hosi imprensa sira rai iha pasta tutan.
Dokumentu lubun sira ne’e be fahe iha invelope, dosiér, ka surat tahan hakerek tiha (iha rubrika «Observações» fixeiru informatik nian), maibé la rai tahan hodi haketak, rai de’it sira ne’e be bele fo informasaun ruma ne’e be hanoin katak di’ak ka presiza.
Dalan ne’e be tuir atu hakerek fixeiru informatik sira:
Atu hakerek oin ida de’it ema nia naran no fatin sira nia naran hakotu halo tuir buat hirak ne’e:
Dokumentu sira ne’e be repete halibur iha numir ida de’it (hanesan fundu Konis Santana nian) ka halibur iha pasta hodi tutan iha fundu ida-ida (hanesan iha fundu seluk).
Surat knirat jurnál no revista no komunikadu hosi imprensa sira rai iha pasta tutan.
Dokumentu lubun sira ne’e be fahe iha invelope, dosiér, ka surat tahan hakerek tiha (iha rubrika «Observações» fixeiru informatik nian), maibé la rai tahan hodi haketak, rai de’it sira ne’e be bele fo informasaun ruma ne’e be hanoin katak di’ak ka presiza.
Dalan ne’e be tuir atu hakerek fixeiru informatik sira:
Atu hakerek oin ida de’it ema nia naran no fatin sira nia naran hakotu halo tuir buat hirak ne’e:
- a. Buka hakeren naran ho lia tetun tuir Geoffrey Hull hameno, iha Standard tetum-english dictionary, 2ª ed., Sydney, Allen and Unwin, tinan 2001.
- b. Ema naran ho liafuan rua, baibain, la hakerek ho ifen (banati La Sama, iha Lasama ka La-Sama nia fatin; Be Midar, iha Bemidar ka Be-Midar nia fatin; seluk tan; maibé Tuloda – tan naran badak Tubir Loke Dalan nian).
- c. Naran tuir lisan, dala barak hakerek ho portugés, mos hakerek tuir G. Hull nia ortografia (Baukau iha Baucau nia fatin; Vikeke iha Viqueque nia fatin; Likisá iha Liquissá nia fatin, seluk tan).
- d. Maibé buka, uainhira bele karik, hakerek hanesan hun naran sira ne’e be la os timoran nian, hanesan banati Cohen, la bele Kohen, Bolly, la bele Boli, seluk tan.
- e. Iha rubrika «Título» hakerek lolós liafuan sira iha dokumentu sira, hodi hatama, de’it, asentu iha lia portugés. Nune’e: recepção iha recepção nia fatin.
Buka mos hakerek oin ida de’it ema
naran iha rubrika «Autor» no «Destinatário». Nune’e Ramos-Horta, la bele José
Ramos-Horta; Konis Santana, la bele Nino Konis Santana; Xanana Gusmão, la bele
Kai Rala Xanana Gusmão; Sabalae, la bele Keri Laran Sabalae; seluk tan.
Iha rubrika «Referências» sira uza sigla ba naran ne’e be hatene liu no naran ne’e be ema bele dehan katak se. Nune’e RH ba Ramos-Horta, XG ba Xanana Gusmão, KS ba Konis Santana, AA ba Abílio Araújo, sel-seluk.
Iha rubrika «Referências» sira uza sigla ba naran ne’e be hatene liu no naran ne’e be ema bele dehan katak se. Nune’e RH ba Ramos-Horta, XG ba Xanana Gusmão, KS ba Konis Santana, AA ba Abílio Araújo, sel-seluk.
