FALINTIL
ne’e Força Armada Libertção Naçional de Timor-Leste, tinan 1975 iha krize bo’ot
hahu iha 11 de Agostu ho golpe UDT nian. UDT la gosta bolu golpe maibe ita
dehan golpe kalan husi 10 ba 11 hahu halo golpe. Membrus balun Comite Centra
FRETILIN nian, kalan ida ne’e duni, Nicolau Lobato duni mak lidera, ami sae
husi Francisco Xavier nia uma haksoit tama ba rate santa cruz nia laran. Iha
rate laran ne’e mak ami organiza a’an fahe ba grupu tolu. Grupu ida Nicolau
Lobato mak xefia, no grupu ida Alarico Fernandes mak Xefia, no frupu ida seluk
hau (Dr. Mari Alkatiri) mak xefia, e ami marka atu ba hasoru malu iha mota
ulun. Kalan ne’e grupu tolu ne’e sai; interesante ba grupu ida ne’ebe hau xefia
se mak hau nia eskoltu ne’e mak Xanana Gusmão, nia mak mai duni ho hau iha
tempu ne’eba; entaun ami organiza a’an iha rate santa cruz nia laran depois ami
sai husi Taibessi, liu husi Quartel Jeneral nia kotuk sai ba mota depois sae
husi mota ne’e hodi ba hela iha mota ulun, iha 11 de Agostu.
Iha loron 11 de Agostu ne’e duni Xanana tun fila fali hodi tenta
mobiliza Timor oan sira ne’ebe iha Forças Armadas Portuges nian. So que ema
kaer tiha nia iha Quartel Jeneral nia iha Taibesi, iha 11 de Agostu ne’e duni.
Hau mos ema komesa halo interogatoriu e Rogeiro Lobato duni mak liberta fali
Xanana. Depois Xanana tun fali mai iha Santa Cruz iha Francisco Xavier nia uma
hamutuk ho Mebru Comite Central FRETILIN sira seluk. Iha tempu ne’eba Xanana
seidauk sai membru Comite Central FRETILIN nian. 11 de Agostu ami iha mota ulun
no 13 de Agostu ami sae fali ba Aileu (Aisirimou). Tamba saida mak tenki ba iha
Aisirimou? Tamba Aisirimou mak baze primeira brigada Revolução FRETILIN nian,
baze mak Aisirimou. Iha ne’eba iha maluk barak inkluindu Lucas da Costa (PD)
ne’e mos iha ne’eba , Abel Larisina, Ali Alkatiri, Muqi Bonaparte (OPMT),
Calçona, sira iha ne’eba tamba, sira halo ona servisu brigada nian hamutuk ho
povu durante fulan tolu nia laran ona. Fulan tolu nia laran ne’e sira halo
servisu ajuda povu sira iha area Agrikultura, hanorin alfabetizaun ba povu sira
tamba ne’e mak ami ba iha Aisirimu.
Iha loron ne’e kedas, ami komesa kontakta sarjentu, soldadu Timor oan
sira iha portugues nian iha Aileu (Quartel agora URP sira hela ba). Se mak
komandante Quartel iha tempu ne’eba malae ida naran Kapitaun Horta, mais laos
Familia Ramos Horta nian. Portantu, iha ne’e ami halo kontaktu ho Sarjentu José
da Silva. Sarjentu ida ne’ebe katuas liu iha Quartel ne’eba. Ami komesa halo
kontaktu, halo aprosima ba Quartel ho nia iha 15 de Agostu. Momentu ne’e katuas
Xavier Amaral seidauk iha Aisirimou nia sei iha Turiscai. Tamba krize ne’e manas
ona e nia ( Xavier do Amaral ) mos hanesan Prezidenti entaun ami haruka nia ba
uluk tiha Turiscai, husik ami mak aguenta lai ho situasaun ne’e.
Iha 15 de agostu ami lubuk oan ida Nicolau Lobato mak Xefia nafatin e
Lere mos ba ho ami iha kalan ne’e. Alarico Fernandes mos iha ne’eba. Hau rasik
(Camarada Mari) mos iha neeba. Iha tempu ne’e Mau-Hunu mos iha, maibe nia sei
junior hela. Iha ema barak mos iha, maibe ami nain 4 ka 5 mak halibur hodi
hakerek testu proklamasaun Insuresaun Popular Armada e jeneralizada, ne’e katak
halo ona proklamasaun para atu halo rezistencia hodi kontra ofensida tamba UDT
halo ona golpe iha dia 12 to 15 de Agostu.
FRETILIN ejiji ba governo Portugues atu restabelese Lei no Ordem hodi
dezarma UDT maibe governo portugues la dezarma. Tamba ne’e mak ami sae tiha ba
Aileu hodi halo proklamasaun Insuresaun Armada atu mobiliza povu tomak ba luta
ida que naruk atu liberta Timor Leste hahu 15 de Agosto iha Aileu. Iha
proklamasaun ida ne’e duni mak ami hari kedas primeira kompanhia das Forças das
FRETILIN. Iha kompanhia ida ne’e Mau-Hunu mos tama iha kompanhia ida ne’e. Iha
tempu ne’eba Vicente Reis nia laiha Aileu, nia iha Bucoli por que nia hanesan
segunda brigada FRETILIN nian iha Bucoli. Entaun Vicente Reis mak Xefia iha
Bucoli nia tenta atu mai iha Aileu hamutuk ho ami maibe, UDT sira kaer nia iha
Laleia hodi ba kastigu iha Palapasu. Tamba ne’e mak vicente Reis mos la
partisipa iha fundasaun FALINTIL nian, tamba nia kastigu hela.
Iha 15 de Agostu halo tiha proklamasaun. Iha dia 16 de Agostu ami komesa
halo visita ba loja Xina sira nian iha Aileu ne’e. Ami komesa hetan sira nia
kilat tiru manu nian, kasadeira 22, hodi tiru rusa ninian, ami rekolla hotu. 17
de Agostu ami kombina ho soldadu no sarjentu sira timor oan nian iha Quartel
hodi tama ba Quartel Aileu nian. Entaun ami serka tiha Quartel ne’e komesa halo
barullo, hakilar tolok malae sira. Entaun kapitaun Horta hirus ami sai mai atu
hakilar ami iha Quartel ninia odamatan, maibe Alarico Fernandes hamrik hela, no
hau (Camarada Mari) ho Nicolau Lobato hamrik fali iha odamatan ida atu sai ba
Abilio Araujo nia kafe laran. Entaun rona ema hakilar Nicolau haruka hau
(Camarada Mari) “o ba hare lai”. Nicolau mos fo orden entaun hau (Camarada
Mari) mos ba. Hau hare kapitaun portugues ne’e mos sai fali husi Quartel hodi
ba hakilar fali maluk sira ne’ebe iha Quartel oin ne’e. Entaun Alarico mos iha
pistola ida, nia diskuti malu ho kapitaun ne’e entaun hau (Camarada Mari) dehan
Alarico prende ona nia. Entaun Alarico saka pistola ne’e depois prende ona
kapitaun Horta depois fo ordem ba kapitaun ne’e haruka o nia ema sira rende, se
sira la rende hau sei oho o. Entaun nia mos foti liman hodi dehan funu ne’e
laos ami nian, funu ne’e imi nian ami laiha buat ida ho funu ne’e entaun hau
sei ba haruka hau nia ema sira hotu entrega kilat ba soldadu ho sarjentu Timor
oan sira e ami husu deit labele halo a’at ami. Entaun ida ne’e mak akontese iha
dia 17 de Agostu.
Dia 17 Agostu, laos tamba Indonesia nia Aniversariu, kuinsidensia, ami
tama duni iha Quartel. Iha primeira kompanhia Forsas FRETILIN nian ne’e nia
komandante mak Alarico Fernandes. Antes ami halo atake ba Quartel iha dia 15 de
Agostu duni, Sr. Rogeiro Lobato hanesan oficial portugues ninian Rogeiro Lobato
ba Aileu ho Helikopter ba hamutuk ho Juvinal Inacio membru Comite Central
FRETILIN ninian. Sira nain rua ba to’o iha Aisirimou. Ami komesa halo ona
formatura primeira kompanhia ninian no Nicolau Lobato hateten kedas ba Rogeiro
katak halo kontinencia ba ami nia komandante Alarico Fernandes e Rogeiro Lobato
mos halo kontinencia. Governador mak haruka nia ba atu tenta konvensa ami hodi
tun mai Dili. E Nicolao Lobato rasik mak hatan ba Rogeiro Lobato katak ami la
tun enkuantu imi la dezarma UDT, maibe agora tarde ona tamba ami halo
proklamasaun Insuresaun Armada. “O (Rogeiro) hakarak hamutuk ho ami entaun mai
hamutuk ho ami. Olakohi entaun ba hamutuk ho portugues sira nafatin.” Ne’e mak
Rogeiro mos halo kedas juramentu katak nia sei ba Dili mobiliza Quartel
hotu-hotu iha Dili para atu fila ba FRETILIN. Rogeiro halo juramentu ida nee
iha Aisirimou. Nia kumpri duni no nia tun mai Dili mobiliza sarjentu ho
soldaddu sira iha Quartel hotu-hotu para atu hamutuk ho FRETILIN. Iha dia 15 de
Agostu nia halo juramentu, dia 17 de Agostu ami tama iha Quartel Aileu mas ami
la halo kontrola maibe ami husu protesaun ba Quartel Aileu.
Dia 18 de Agostu ami lubuk oan ne’e tur hamutuk atu buka naran ba Forsas
FRETILIN ninian. Ne’e mak moris naran ida FALINTIL. Mas forsas FRETILIN ninian
moris iha 15 de Agostu. Tamba saida mak ita koalia 20 de Agostu? Tamba 20 de
Agostu mak Rogeiro Lobato konsege duni mobiliza Quertel hotu-hotu iha Dili
laran atu halo levantamentu ida hodi kontrola situasaun. Tamba ne’e mak ita
sempre koalia bebeik deit mak FALINTIL nia loron iha 20 de Agostu tamba ida
ne’e. Maslolos, FALINTIL nia loron iha 15 de Agostu tamba FALINTIL ne’e hari’i
iha 15 de Agostu.
Iha dia 20 de Agostu ne’e soldadu no sarjentu barak mak tama tan ba
forsas FRETILIN. Ne’e mak 20 de Agostu mak sai loron FALINTIL nian. Tamba ne’e
mak Rogeiro Lobato sai hanesan Fundador FALINTIL nian, mas fundador ida
primeiru ne’e nia laiha ne’eba. Iha historia barak. 20 de Agostu ami simu
mensajen husi Rogeiro Lobato liu husi radio katak saida mak hau promete hau
kumpri ona situasaun iha Dili ami kontrola hotu ona. Iha 20 de Agostu duni ami
hamutuk fali iha Aileu atu hare fali lideransa ida ne’e mak atu tun mai Dili
entaun hau duni (Camarada Mari) mak misaun ida ne’e hodi tun mai Dili para atu
ajuda kontrola situasaun iha Dili. Hau tun mai Dili iha 20 de Agostu tama liu
ba Quartel Jeneral. Ne’e mak hau foin hare movimentasaun ida komando portugues
ninian tenta atu konvense komando Timor Leste ninian, komandante Rogeiro
Lobato, atu hari fali buat ida seluk labele tama iha FRETILIN e atu hari fali
Movimentu Forsas Armadas de Timor. Tamba saida mak Movimentu Forsas Armadas de
Timor? Tamba 25 de Abril 1974 iha portugal kuandu halo golpe ne’e, iha mos
moghhvimentu ida ne’ebe sira bolu naran Movimentu das Forsas Armadas. Entaun
sira hakarak repete fali ida ne’e para forsas sira ne’e labele tama iha
FRETILIN. Entaun hau (Camarada Mari) tama iha Quartel Jeral. Hau hamutuk tiha
ho Camarada Rogeiro Lobato iha ninia gabineti, mai major ida Sub-xefe estadu
maior portugues ninian. Nia tama Quartel ne’e akompanha mos nia ema nain rua e
nia koalia kedas buat ida ne’e katak prontu atu deklara Movimentu Forsas
Armadas Timor. E hau (Camarada Mari) dehan hau mai iha ne’e reprezenta Comite
Central FRETILIN ninian. A partir de agora Comite Central mak orienta. Depois
hetan kedas apoia husi Comandante Carmo, Camarada Rogeiro Lobato, Comandante
Hermegildo Alves ho sira hotu fo apoiu kedas ba hau (Camarada Mari) nia
deklarasaun dehan ami agora hakruk ba orientasaun husi lideransa Comite Central
FRETILIN ninian ne’e mak sira hateten. Iha 20 de Agostu.
Portantu MFA Timor ne’e la moris tan. Ema balun komesa koalia katak
FALINTIL ne’e mai husi MFA Timor. Ne’e bosok. Nunka akontese buat ne’e.
FALINTIL moris iha dia 15 de Agostu no dia 18 de Agostu mak batiza naran
FALINTIL ne’e. 20 de Agostu mak Quartel iha Dili sira tama hotu ba halo
levantamentu depois tama ba FALINTIL. Ne’e mak historia FALINTIL nian. Liu
loron 21, 22, 23 de Agostu ita hare FALINTIL ema soldadu Timor ne’ebe ezerce portugues
2000 resin la liu ida ne’e. Entaun forsas presiza barak liu tan. Ne’e mak kria
fali milisias das forsas da FRETILIN para atu fo apoiu ba forsa regular ne’e.
Komesa mobiliza civis halo treinu baziku entrega kilat para halo rezistencia.
Kuandu halo proklamasaun Insuresaun Armadas ami nia preokupasaun laos ona UDT.
Preokupasaun mak husi sorin ne’eba atu tama mai, laos UDT ona. Tamba ne’e tenta
atu kontaktu. Iha momentu ne’e Sr. João Carascalao iha hela Likisa. Hetan duni
kontaktu ho nia, bolu nia atu mai hamutuk fali e João Carascalao mos konkorda
tiha ona atu hamutuk ho FALINTIL no FRETILIN para atu halo rezistencia. So que
buat nee la akontese tamba ema barak uja Radio militar hodi ameasa João, dehan
atu oho nia, atu han nia fuan. Entaun nia mos hakarak buka nia moris, entaun
nia la mai. Maibe lolos João Carascalao mai husi Likisa atu mai hamutuk iha
Dili para atu hamutuk ona iha FRETILIN ho FALINTIL atu halo rezistencia. Ida
ne’e mak razaun ami rua sempre hamutuk nafatin. Tamba hau (Camarada Mari) hatene
historia ne’e.
Halo rezistencia ne’e primeiru halo iha fronteira hahu iha Outubro 1975,
kuandu Indonesia komesa tama uja naran UDT nian, uja naran KOTA ho TRABALHISTA
nian, mas forsa Indonesia mak duni. FALINTIL sai forsa FRETILIN nian sa tinan?
Ida ne’e mak presiza hatene. Hahu iha 1975 to’o 1987. Husi tinan 1975 to’o 1987
FALINTIL ne’e forsas FRETILIN nian. Iha tinan 1987 mak halo dispartidarizasaun
das forsas. Ne’e ho lideransa Xanana nian ona ne’e mak FALINTIL sai fali forsas
nacionais e Xanana rasik sai husi FRETILIN no sai fali komandante FALINTIL.
Maibe husi 1987. Iha tinan 1979 e 1980 baze de apoiu rahun e 1981 komesa
reorganiza fali ona FRETILIN ho lideransa Xanana nian. Iha 1981 FRETILIN sai
fali Partido ne’e ho lideransa Xanana nian. Iha tinan 1984 bubar tiha Partido
no hasai fali Frente e 1981 moris CRRN no 1984 kontinua ho CRRN mais FRETILIN
Frente nafatin.FALINTIL mos nafatin hanesan forsas FRETILIN nian, to’o 1987
maka Xanana sai husi FRETILIN e FALINTIL mos sai husi FRETILIN. Ita hare deit
kompozisaun komando FALINTIL nian agora sira be agora komandante husi Lere ba
to’o karaik ema sira ne’e hotu uluk Politikus. Sira laos militar. Lere uluk
membru CCF e Komisariu Politik. Falur mos hanesan. Sabica uluk militar iha
tempu Portugues nia furial. Kuandu FRETILIN kontrola Timor laran tomak iha
Outubro 1975 maka Nicolau Lobato no CCF husu hau (Camarada Mari) atu hakerek
Estatuto foun ba FRETILIN para atu adapta ba realidade foun. Entaun FRETILIN
nia estruktura fali partidu governo. Entaun Francisco Xavier hanesan prezidenti
no vice Prezidenti mak Nicolau Lobato no Camarada Mari sai Komisariu politika
nacional iha Outubro 1975 e iha fulan ne’e mos hari’i estrutura ida bolu comite
politiku militar. Signifika katak iha komisaun konjuntu ida iha militar ho
politiku sira mak tur hamutuk para atu garante servisu ne’e ba oin.
Estatutu foun ne’e preven departementu bara-barak atu hanesan governo
ida hahu husi departementu de Saude, ba to’o Negosiu estrangeirus. Tamba saida
? Tamba FRETILIN seidauk proklama Indenpendencia maibe tenki komesa monta ona
administrasaun para atu halo servisu ba rai ida ne’e. Mas importante liu mak
kuandu atu hari komite politiku militar ne’e , komite politiku militar ne’e
halo komandantes das kompanhias hotu-hotu sai membru CCF. Ho estrutura foun
Outubro 1975 ne’e mak Xanana mos tama hanesan membru CCF antes nia laos membru
CCF. Ho estrutura foun ne’e mak Xanana tama iha CCF tamba nia hanesan Adjuntu
ba Departementu Informasaun. Kuandu funu tama halo retirada ba foho, estrutura
muda dala barak los tamba adapta ba funu ninian. Maibe kontinua nafatin
politika mak komanda militar to’o 1987, politika mak manda militar kuandu iha
setor ida politik militar, Iha ponta leste komisarius politik ne’e mak manda
buat hotu-hotu, depois tuir mak komandante militar ne’e to’o iha 1987.
Iha 1987 buat ne’e fila ituan fali kuaze militar Forsa FALINTIL mak
komanda tomak funu ne’e. Tamba saida? Ne’e hanesan kapa ida para atu subar tiha
strutura FRETILIN nian. Maibe ema hotu hatene estrutura civil ne’ebe halo
rezistencia ne’e estrutura FRETILIN nian. Mai CNRM iha 1987. Ho CNRM ne’e mak
FALINTIL sai forsa Nacional, no Xanana sai husi FRETILIN ne’e husi 1987 to’o
iha 1998 mak CNRT moris iha Portugal. Biar CNRT moris maibe komando da luta iha
rai laran mak Xanana e nia hanesan komisaun diretiva FRETILIN, komando das
FALINTIL. FRETILIN sempre iha ne’eba.
FALINTIL moris iha Aisirimou Aileu dia 15 de Agostu, hari primeira
kompanhia 17 de Agostu ami tama iha Quartel Aileu. 18 de Agostu mak batiza
naran FALINTIL 20 de Agostu maka Rogeiro Lobato komanda Forsas hotu-hotu iha
Quartel Portugues hodi halo levantamentu kontrola situasaun e tama ba FALINTIL.
To’o 7 Dezembro 1987 FALINTIL ne’e forsa FRETILIN nian. Hau nia istoria mak ida
ne’e, hau fiar katak laiha historia ida mak los liu ida ne’e. Iha Aileu ema
balun reklama atu sai mos fundador. Textu proklamasaun Insuresaun Armada ne’e
ami fahe mos ba ema atus ida iha Aisirimou ne’eba atu asina deklarasaun
insuresaun Armada. Iha tempu funu mak direitus humanus hanesan ho tempu pas
entaun lalika funu. Funu kuandu susar liu, entaun direitus humanus mos iha
violasaun barak liu. Laiha ema ida mak hakarak atu oho kuandu laos gostu atu
oho. Kuandu ema oho malu iha Maubisse ami haruka kedas ami nia pelutaun ida ba
kontrola kedas e kaer duni ami nia ema. Kuandu FRETILIN kontrola laiha tan oho
malu to’o indonesia tama mai Dili komesa avansa ba Aileu. Mas desizaun komite
politik militar antes indonesia tama, ami sei halo reuniaun no foti desizaun
ida katak kuandu Indonesia tama loke kadeia sira ne’e hotu e ema sira iha
kadeia laran sira mak hili hakarak tuir FRETILIN ba foho entaun ba. Hakarak
hela iha entaun ba hela labele obriga ema ida tuir FRETILIN. Ne’e orientasaun e
Nicolau Lobato fo fila fali orden haruka ema sira ne’e livre no sira rasik mak
foti desizaun. Uluk halao servisu laiha Telemovel maibe iha Radio Rakal. Ita
uja Radio Rakal ne’e mos ho atensaun tamba Indonesia sira mos uja entaun uja
deit estafeta maibe lori tempu naruk para atu to’o iha fatin. Mas orden hau mos
hatene. Laiha orden ida maka soe granada iha laran. Saida mak akontese FRETILIN
hanesan Instituisaun tenki assume. Ne’e assume ona, maibe responsabilidade
criminal laos FRETILIN nian, maibe ema sira ne’ebe halo nian. Se dehan oho
entaun UDT mak oho tamba ema mate iha Ermera ne’e UDT mak oho.
FALINTIL ne’e antes 11 de Agostu ami halo ona servisu ho Timor oan sira
iha Quartel por que ema barak mak tama ba forsas e ami hasoru malu lor-loron no
ami komesa koalia ba hare kedas katak 80% Timor oan sira iha ezercito portugues
hakarak indenpendencia. Tamba saida sira adere uluk ba FRETILIN? Tamba FRETILIN
nia ideario mak hakarak uluk indenpendencia laiha tan ida. UDT hakarak
federasaun. Povu barak liu mak simpatia ho FRETILIN ita laiha duvidas tamba
ne’e mak rezistencia ne’e naruk tebes.
PR Horta nia fungsaun desde FRETILIN nia fungsaun hakarak halai liu ba
relasaun internacionais. Nia kuandu golpe UDT akontese nia laiha Dili. Nia
Australia, depois ami bolu nia mai dala rua. Dili ne’e sei tiru malu hela maibe
nia mai atu hetan orientasaun konaba funu nian tamba ne’e nia laiha
konhesementu konaba funu ne’e. FALINTIL kontrola timor laran tomak menus
Oecusse. Tamba saida mak hari komisariadu nacional? Para organiza forsas tuir
dalan ida, to’o iha fatin ida antes forsa sira to’o.
Koalia konaba Fundador, Lere laos fundador, Sahe laos fondador, Abilio
Araujo mos laos fundador. Ami organiza a’an iha Santa cruz atu sai ba Aileu.
Ami ho kilat Tolu (3) grupu ida ho kilat ida. Indonesia atu tama ami hatene ho
faktus tamba sira komesa hadia luron e rona deklarasaun husi Jhon Naru atual
Vice Prezidenti PN Indonesia.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar